پروفایل اشتراکی suratiha

حملهٔ مغول بـه ایران بخشی از حمله‌های مغولان
امپراتوری خوارزمـی درون زمان حمله مغولان زمان بین سال‌های ۱۲۱۹ که تا ۱۲۵۸ مـیلادی، دانشگاه ها بستر را برای جلوگیری از فرار مغزها فراهم کنند از ۶۱۶ که تا ۶۵۶ هجری قمری مکان ایران کنونی و بخش‌هایی از آسیـای مرکزی نتیجه پیروزی مغول و از بین رفتن دودمان خوارزمشاهیـان جنگندگان امپراتوری مغول امپراتوری خوارزمشاهیـان فرماندهان چنگیزخان
هولاکو
جوجی
چغتای
اوگتای‌خان
تولی‌خان
سبتای
جبه نویـان
قوبلای‌خان علاءالدین محمد خوارزمشاه
جلال‌الدین خوارزمشاه
غایرخان
تیمور ملک نیروها در حملهٔ چنگیز بـه اعتقاد مورخین امروزی ۱۵۰٬۰۰۰ که تا ۲۰۰٬۰۰۰ نفر[۱] به علت ادغام نظامـیان با مردم غیرنظامـی مشخص نیست. تلفات نامشخص ۱٬۲۵۰٬۰۰۰ نفر[۲]گاهشمار حمله مغول بـه ایران رویدادهای مـهم درون حمله مغول بـه ایران ۶۱۶ حمله بـه شـهر اترار ۶۱۶ اشغال بخارا ۶۱۶ اشغال سمرقند ۶۱۶ امان خواستن نیشابور از سپاه سبتای و جبه ۶۱۶ اشغال اترار بعد از ۵ ماه محاصره ۶۱۶ تصرف خجند ۶۱۷ سقوط پایتخت کهنـه گرگانج ۶۱۷ اسارت ترکان خاتون و حرم سلطان محمد خوارزمشاه ۶۱۷ تصرف و قتل عام مردم ری ۶۱۷ شورش و محاصره نیشابور و کشته شدن تغاجارنویـان داماد چنگیز خان ۶۱۷ مرگ سلطان محمد خوارزمشاه ۶۱۸ پیروزی جلال‌الدین درون جنگ پروان ۶۱۸ حملهٔ دوم بـه همدان و قتل عام مردم ۶۱۸ تصرف شـهرهای خراسان مرو، بیـهق (سبزوار)، نسا، ابیورد و هرات ۶۱۸ قتل عام مردم بعد از شورش درون شـهرهای نیشابور (دهم صفر) و مرو همچنین کشتن اتباع وفادار بـه جلال‌الدین درون هرات ۶۱۸ تسخیر طالقان خراسان ۶۱۸ قتل عام مردم بامـیان ۶۱۸ جنگ سند گریز جلال‌الدین خوارزمشاه بـه هند ۶۱۹ تصرف و قتل عام هرات بعد از شش ماه و هفده روز محاصره ۶۱۹ بازگشت چنگیز خان بـه چین ۶۲۰ بازگشت جلال‌الدین خوارزمشاه از هند بـه ایران ۶۲۴ مرگ چنگیز ۶۲۶ لشکرکشی دوم مغول بـه ایران بـه فرماندهی جورماغون ۶۲۶-۶۲۸ تسخیر غزنین، کابل، سند، زابلستان، طبرستان ۶۲۸ مرگ جلال‌الدین خوارزمشاه ۶۲۸-۶۲۹ غارت دیـار بکر، تصرف بتلیس و مراغه ۶۳۳ تسخیر اصفهان ۶۵۳ لشکرکسی سوم مغول بـه فرماندهی هلاکو خان ۶۵۴ سقوط قلعه الموت ۶۵۴ تشکیل حکومت ایلخانان مغول درون ایران ۶۵۶ سقوط بغداد و پایـان خلافت عباسیـان

حملهٔ مغول بـه ایران بـه سه لشکرکشی مغول بـه ایران درون فاصله سال‌های ۱۲۱۹ که تا ۱۲۵۸ مـیلادی (۶۱۶ که تا ۶۵۶ ه‍.ق) اشاره دارد. دانشگاه ها بستر را برای جلوگیری از فرار مغزها فراهم کنند این لشکرکشی‌ها بـه خاتمـه حکومت خوارزمشاهیـان، خلافت عباسیـان، اسماعیلیـه الموت و حکومت‌های محلی اتابکان سلجوقی و ایجاد حکومت ایلخانان مغول بـه جای آن‌ها درون ایران منجر شد.

چنگیز خان بعد از چیره شدن بر چین و بخشی از آسیـای مـیانـه با خوارزمشاهیـان همسایـه شد. دانشگاه ها بستر را برای جلوگیری از فرار مغزها فراهم کنند خواسته چنگیز خان باز راه بازرگانی مـیان قلمرو خوارزمشاهیـان و چین بود. او درون ابتدا، نسبت بـه سلطان محمد خوارزمشاه ادب و احترام را رعایت نمود، ولی این پادشاه با تدابیر خصمانـهٔ خود موجبات غضب خان مغول را فراهم کرد و هجوم او را بـه ممالک اسلامـی باعث گردید. حملهٔ مغول درون پی قتل ۴۵۰ بازرگان مسلمان مغولی درون شـهر اترار آغاز شد. شروع نخستین لشکرکشی درون سپتامبر سال ۱۲۱۹ مـیلادی (پائیز ۵۹۸ خ. / ۶۱۶ ق) و به فرماندهی چنگیز خان بود. سلطان محمد خوارزمشاه درون همان سال با سپاهی بـه مبارزه با مغول برآمد، ولی از جوجی پسر چنگیز شکست خورد و از آن بعد تصمـیم گرفت کـه از مواجهه با لشکر مغول خودداری کند. چنگیز به منظور دستگیری سلطان محمد دو نفر از بزرگان لشکر خود را بـه تعقیب او فرستاد. سال بعد سلطان محمد درون بستر مرگ، جلال‌الدین خوارزمشاه را بـه جانشینی خویش برگزید و جلال‌الدین بیش از ۱۰ سال بعد از مرگ پدر درون برابر سپاهیـان مغول ایستادگی کرد. دومـین لشکرکشی درون سال ۶۲۶ ه‍.ق بـه امر اوگتای قاآن و به فرماندهی جرماغون نویـان بود. این لشکرکشی بـه قصد پایـان بـه مقاومت جلال‌الدین خوارزمشاه و تسخیر مناطقی کـه تحت سلطه خوارزمشاهیـان باقی‌مانده بود، انجام شد. درون پایـان این دو حمله مغولان بـه سلطنت خوارزمشاهیـان بر ایران پایـان دادند و بسیـاری از شـهرهای ایران مانند سمرقند، مرو، بامـیان، هرات، طوس، نیشابور و پایتخت این سلسله گرگانج بـه کلی ویران شد و مردم آن قتل‌عام شدند. خط سیر تخریب و ویرانی فقط منحصر بـه شمال و شمال شرقی ایران نبود، درون مرکز و غرب ایران نیز شـهرهای ری، قم، قزوین، همدان، مراغه و اردبیل نیز تحت هدف حمله قرار گرفتند.

سومـین لشکرکشی درون سال ۱۲۵۴ مـیلادی (۶۵۴ ه‍.ق) چهل سال بعد از شکست و فرار سلطان محمد خوارزمشاه، با هجوم هولاکوخان بـه ایران آغاز شد. هلاکوخان درون این لشکرکشی تسخیر قلعه‌های اسماعیلیـه را اولین هدف خود قرار داد. رکن‌الدین خورشاه آخرین خداوند الموت درون تسخیر این قلعه‌ها بـه هلاکو کمک‌هایی نیز کرد؛ اما، سرانجام بـه دنبال تسخیر این قلعه‌ها، خود او نیز کشته شد. بدین ترتیب دولت خداوندان الموت بـه پایـان رسید. سپس، هلاکو درون سال ۱۲۵۸ مـیلادی (۶۵۶ ه‍.ق) بـه بغداد لشکر کشید و با سقوط بغداد، خلافت عباسیـان بعد از حدود ۵۱۸ سال بـه پایـان رسید. بعد از این پیروزی بود کـه حاکمان مغول کوشیدند که تا به جای ویرانی و قتل‌عام مردم بر آنان حکومت کنند.

دفاع مردم درون حملهٔ نخست مغولان درون شـهرهای اترار و خجند و هرات همچنین مقاومت اهالی خوارزم، نیشابور، هرات، طالقانِ خراسان و سمنان نشان از آن دارد کـه در حملهٔ نخست شـهرهای مختلف درون مقابل حملهٔ مغول بـه شدت مقاومت د، اما نفاق سران کشوری و لشکری با یکدیگر و نداشتن یک فرماندهٔ مدبر و فرار خوارزمشاه و بی‌انضباطی کار نگذاشت، کـه این همـه معات بـه نتیجه‌ای قطعی منتج شود. حمله مغول بیش از خسارت‌های اقتصادی، صدمات فرهنگی و روحی برجای گذاشت. درون این حمله مراکز علمـی و فرهنگی مانند کتابخانـه‌های بسیـاری سوزانده و ویران شد. شـهرهای بزرگ بسیـاری از بین رفت و به دنبال آن مراکز رشد و پرورش فکری بـه حداقل رسید. کاهش جمعیت و به اسارت گرفتن و فرستادن صنعتگران ایرانی بـه مغولستان باعث رکود اقتصادی درون ایران گردید و تخریب قنات‌ها و آبراهه‌هایی کـه در طول قرن‌ها ساخته‌شده‌بودند، سبب رکود کشاورزی شد. بعد از حملهٔ مغول شماری از دانشمندان کـه در این حمله جان سالم بدر بودند، بـه مناطق امن مانده از این حمله مانند آسیـای صغیر و هند مـهاجرت د. همچنین از اثرات دیگر آن، رونق تجارت درون مسیر راه ابریشم بین ایران، چین و کشورهای غرب ایران بر اثر ایجاد دولت واحد مغول و امنیت راه‌ها بود.

شرایط نظامـی و سیـاسی ایران قبل از حمله

شرایط عمومـی

شالودهٔ اصلی ارتش درون ایران که تا قبل از بـه قدرت رسیدن قبایل آسیـای مرکزی درون مجموع متکی بـه بنیـهٔ نظامـی قبایل و قدرت‌های محلی بود. از آنجائیکه ایران جزئی از امپراتوری اسلام و در حقیقت قلمرو دارالخلافه به‌شمار مـی‌آمد بالطبع بـه لحاظ نظامـی نیز تحت امر سپاه اسلام بود، اما درون عمل درون ایران قدرت‌های محلی درون مناطق مختلف قدرت را درون دست داشتند و هر قدرت محلی نیز متکی بـه قوای نظامـی خود بود. بـه غیر از نیروهای محلی بردگان ترک‌نژاد قبایل آسیـای مرکزی عنصر دیگر نظامـی را تشکیل مـی‌دادند.[۳]

تحول درون سیستم نظامـی ایران از زمان سلطان محمود غزنوی (دوران حکمرانی ۴۲۱–۳۸۷ ه‍. ق) آغاز شد. تشکیلات نظامـی‌ای کـه سلطان محمود بـه وجود آورد، به منظور زمان خودش تحولی نوین درون ساختار قشون و قوای جنگی کشور بود. سربازان ارتش جدید نـه تنـها حقوق دریـافت مـی‌نمودند بلکه سهمـی از غنائم جنگی نیز بـه آنان مـی‌رسید. پیدایش ارتش و افزوده شدن آن بر بافت سنتی قشون کـه خاستگاه قبیلگی داشت، اولین ویژگی مـهم اجتماعی بـه قدرت رسیدن قبایل آسیـای مرکزی، شامل غزنویـان و سلجوقیـان، درون ایران بود.[۴] پیدایش ارتش بـه دنبال خود هزینـه و خرج و مخارج امور نظامـی و لشکری را بـه همراه آورد. جمع‌آوری مالیـات بـه دست والیـان و حاکمان محلی صورت مـی‌گرفت. درون این دوران حق مالکیت زمـین چندان از نظر حکومت بـه رسمـیت شناخته نمـی‌شد و رؤسای قبایل بعد از گرفتن یک منطقه، خود را صاحب آن مـی‌دیدند و منطقهٔ فتح شده به منظور آنان بـه مثابه غنیمت جنگی بود کـه مـی‌بایستی مـیان افراد قبیله تقسیم شود.[۵] درون دوره سلجوقیـان، یکی از مشکلاتی کـه دولت مرکزی با آن دست بـه گریبان بود پرداخت وجوه و حقوق ماهیـانـهٔ دیوان‌سالاران و نظامـیان بود؛ بنابراین دولت مرکزی جهت پرداخت حقوق آنان، اراضی را بـه شکل اقطاع درون اختیـار آنان قرار مـی‌داد.[۶]

سلجوقیـان از همان آغاز پیروزی بر غزنویـان، ولایت‌های کشور را بین سران خود تقسیم د.[۷] ملوک طوایف غالباً خود را ملک، امـیر یـا شاه مـی‌خواندند معدودی از این ملوک کـه تاریخ آن‌ها بـه عهد سلجوقیـان مـی‌رسید، خویشتن را اتابک خواندند، درون بین این‌گونـه طوایف اتابکان فارس (۶۶۳–۵۴۳ ه‍. ق) را حتما یـاد کرد کـه بر فارس حکمرانی داشتند. اتابکان آذربایجان (۶۲۲–۵۳۱ ه‍. ق) بر آذربایجان حکومت مـی‌د. شبانکارگان (۷۵۶–۴۴۸ ه‍. ق) بر قسمت شرقی فارس بین کرمان و خلیج فارس حکومت مـی‌د. اتابکان لر بزرگ (۸۲۷–۵۵۰ ه‍. ق) و اتابکان لر کوچک (۱۰۰۶–۵۸۰ ه‍. ق) بر نواحی غربی ایران مسلط بودند. اتابکان یزد (۷۲۸–۵۳۶ ه‍. ق)، حکومت یزد را درون دست داشتند. اختلافات خانگی و هرج و مرج درون بین سلاله‌های محلی درون این ایـام رایج بود.[۸]

گسترش حوزهٔ حکومت سلطان محمد و جنگ با ناصر خلیفه

بعد از منقرض شدن سلسلهٔ سلجوقیـان عراق عجم (۵۹۰–۵۱۱ ه‍. ق) بـه دست علاءالدین تکش پدر سلطان محمد خوارزمشاه، بر سر حکمرانی ایران غربی بین ناصر خلیفه عباسی (دوران حکمرانی ۶۲۲–۵۷۵ ه‍. ق) از یک سو و علاءالدین تکش و همچنین جانشین او سلطان محمد از سوی دیگر اختلاف و دشمنیِ سختی بروز نمود. بر همـین اساس از زمان بـه قدرت رسیدن سلطان محمد که تا آخر سلطنت او، ایران غربی مـیدان تاخت‌وتاز لشکریـان خوارزمـی و سپاهیـان خلیفه گردید. ناصر خلیفه به منظور قلع و قمع خوارزمشاه نـه‌تنـها سلاطین غور و علمای متعصب ماوراءالنـهر را بر او برمـی‌انگیخت، بلکه از اسماعیلیـه و غیرمسلمانان قراختائی و اقوام مغول نیز کمک خواست و در نتیجه نـه تنـها موجب سرنگونی خوارزمشاه شد، بلکه خاندان خود را نیز سرنگون کرد.[۹]

مقارن جلوس سلطان محمد خوارزمشاه (دوران حکمرانی ۶۱۷–۵۹۶ ه‍. ق) غوریـان (۶۰۹–۵۹۷ ه‍. ق) توانستند بعد از برافتادن غزنویـان (۵۸۳–۳۴۴ ه‍. ق) باقی‌مانده سرزمـین‌های غزنوی و شـهرهای خراسان مانند شـهر بلخ زادگاه مولوی را بـه تصرف خود درآوردند. سلطان محمد درون سال ۶۰۹ سلسله غور را برانداخت و با تصرف غزنین درون سال ۶۱۱ توانست سرحد قلمرو خود را از طرف شرق بـه هندوستان برساند. درون سال ۶۰۶ او مازندران را کـه مدت‌ها بود اسپهبدان طبرستان درون دست داشتند، تسخیر کرد. از اواسط سدهٔ ششم هجری جماعتی از ترکان زردپوست شمال چین درون ولایت کاشغر و ختن دولتی بزرگ بـه نام دولت قراختائیـان تشکیل داده بودند، کـه بودایی مذهب بودند. خوارزمشاهیـان به منظور اینکه راه آنان را سد کنند، قبول کرده بودند کـه هر ساله مبلغی بـه آنان باج دهند. این رسم که تا زمان سلطان محمد برقرار بود اما او از پرداخت خراج بـه پادشاهی کـه او را مشرک مـی‌دانست ابا داشت. سلطان محمد سه بار با قراختائیـان جنگ کرد و توانست درون سال ۶۰۷ قراختائیـان را از ماوراءالنـهر براندازد و بخارا و سمرقند را بـه کمک کوچلک خان سرکردهٔ قبایل نایمان تسخیر کند.[۱۰]

سلطان محمد بعد از آنکه حدود ممالک خود را از طرف شمال شرقی و مشرق بـه کاشغر وسند رسانید، بـه سمت مغرب یعنی عراق توجه کرد. این ممالک را درون این تاریخ اتابکان فارس و آذربایجان درون دست داشتند و نفوذ روحانی خلیفهٔ عباسی نیز درون این دو منطقه که تا حدی باقی بود. سلطان محمد بر سر اینکه نفوذ حکم خوارزمشاهیـان درون بغداد را خواستار بود و همچنین یـاری خواستن خلیفه از اسماعیلیـه و قراختائیـان به منظور برانداختن حکومت او، با خلیفه درون اختلاف بود. بر اثر این اختلاف و دشمنی سلطان محمد از علمای مملکت خود فتوا گرفت مبنی بر اینکه بنی عباس محق بـه خلافت نیستند و باید یک نفر از سادات حسینی را بـه این مقام برگزید بـه همـین نظر خلیفه را معزول اعلان کرده و دستور داد کـه نام خلیفهٔ عباسی درون خطبه‌ها نشود و بر روی سکه درج نگردد و یکی از سادات علوی ترمذی را بـه خلافت گمارد.[۱۱] خوارزمشاه درون سال ۶۱۴ بـه قصد بغداد لشکر کشید اما چون زمستان بود لشکریـانش درون گردنـه اسدآباد از برف و سرما صدمـهٔ زیـادی دیدند و مجبور شد بـه خراسان برگردد.[۱۰]

دلایل شروع حمله

چنگیز بعد از تاخت و تاز درون چین شمالی توانست پکن را تسخیر کند. سپس طوایف اویغور را بـه اظهار اطاعت واداشت کوچلک خان سرکردهٔ قبایل نایمان را کـه بر اراضی اقوام قراختائیـان تسلط یـافته بود، از آنجا راند و بدینگونـه با خوارزمشاه کـه حدود شرقی قلمرو خود را بـه این نواحی رسانده بود، همسایـه گشت و مرز مشترک یـافت. آنچه از شواهد برمـی‌آید لشکرکشی چنگیز بـه ایران به منظور بدست آوردن سرزمـینی تازه وب غنائم نبود زیرا چنگیز با وجود کشور پر ثروت و عظیم چین کـه در تصرف داشت بـه لشکرکشی بـه ایران نیـازی نداشت. چنگیز بـه رواج بازرگانی و تردد تجار علاقهٔ فراوانی داشت و بازرگانی را تشویق مـی‌نمود و برای همـین درون صدد برآمد با سلطان محمد خوارزمشاه کـه او را پادشاهی مقتدر مـی‌دانست روابط دوستانـه برقرار سازد. بـه همـین منظور جمعی از تجار خود را بـه ریـاست محمود یلواج با هدایـایی بـه خدمت سلطان محمد فرستاد و او را از وسعت کشور و قدرت و لشکر و آبادانی متصرفاتش مطلع ساخت. سلطان محمد نیز کـه در صدد توسعه متصرفات خود بود از اینکه چنگیز او را درون نامـه‌اش فرزند خطاب کرده بود خشمگین شد اما محمود یلواج بـه تدابیری آتش خشم او را فرونشاند و راضی ساخت کـه با چنگیز خان روابط دوستی برقرار سازد.[۱۲]

در همـین جهت اولین سفیر سلطان خوارزم درون پکن پذیرفته شد و چنگیز تجارت بین مغول و قلمرو سلطان را لازمـهٔ ایجاد روابط دوستانـه اعلام کرد. درون جریـان همـین احوال تعدادی بازرگان مسلمان از قلمرو سلطان محمد پاره‌ای اجناس بـه ولایت خان مغول بردند و چنگیز هرچند درون آغاز ورود با آن‌ها با خشونت رفتار کرد، سرانجام از آن‌ها دلجویی نمود و آن‌ها را بـه خشنودی بازگرداند. درون بازگشت آنـها، و در سال ۱۲۱۸ مـیلادی (۶۱۴ ه‍. ق) تعدادی بازرگان مغول را کـه تعدادشان بـه ۴۵۰ نفر مـی‌رسید و ظاهراً اکثر آن‌ها نیز مسلمانان بودند با پاره‌ای اجناس بـه همراه ایشان و با نامـه‌ای شامل توصیـهٔ آن‌ها و درخواست برقراری رابطه بین دو دولت، بـه قلمرو سلطان خوارزمشاه فرستاد، اما غایرخان (اینالجق) حاکم اترار کـه برادرزاده و تحت حمایت ترکان خاتون مادر محمد خوارزمشاه بود، درون مال بازرگانان طمع کرد و تجار مغول را بـه اتهام جاسوسی درون سرحد قلمروی مورد حکومتش توقیف کرد و سپس با اجازهٔ سلطان محمد خوارزمشاه کـه در آن هنگام درون ولایت عراق بود و گزارش غایرخان را نشانـهٔ سوءنظر چنگیز تلقی کرد، تمامـی این بازرگانان را قتل‌عام کرد.[۱۳] سپس گماشتگان خوارزمشاه بار کاروان را کـه شامل ۵۰۰ شتر طلا، نقره، مصنوعات ابریشمـی چینی، پوست‌های گران‌بها و امثال اینـها بود فروختند و مبلغ حاصل را بـه مرکز دولت خوارزمشاهی فرستادند.[۱۴]

چنگیز خان هنگامـیکه از واقعهٔ اترار مطلع گردید از خوارزمشاه درخواست نمود که تا مسبب این واقعه یعنی غایرخان را بـه او سپارد و خسارات وارده را جبران نماید. سلطان محمد مایل بـه استرداد غایرخان نبود زیرا بیشتر لشکریـان و غالب سرکردگان لشکر او از خویشان غایرخان بودند و همچنین مادر سلطان محمد، ترکان خاتون، کـه در کارها نفوذ داشت نیز بـه قدرت ترکان قنقلی پشت گرم بود و چنین شد کـه سلطان محمد نـه تنـها درخواست چنگیز خان را قبول نکرد بلکه سفیر چنگیزخان کـه برای ابلاغ این درخواست استرداد غایرخان بـه پایتخت خوارزمشاهی آمده بود نیز بـه امر سلطان محمد بـه قتل رسید و همراهان او با ریش و سبیل بریده بـه نزد چنگیز بازگردانده شدند. این رفتار جنگ طلبانـهٔ محمد خوارزمشاه هجوم چنگیزخان را بـه آسیـای مرکزی تسریع نمود.[۱۴]

عوامل اقتصادی

برای قوم تاتار کـه بر اثر بدوی بودن، احتیـاج مبرمـی بـه اجناس نواحی مترقی‌تر داشت، از قدیم باز نگاه داشتن راه‌های تجارتی اهمـیت بسیـاری داشت.[۱۵] چنگیز خان از ابتدای بـه قدرت رسیدن بـه بازرگانی اهمـیت بسیـاری مـی‌داد زیرا او نیـاز بـه تهیـهٔ اسلحه از هند و دمشق و همچنین نیـازمند بـه بازارهایی به منظور فروش محصولات مغولستان و همچنین سرزمـین تازه بـه تصرف درآمدهٔ چین بود. اما برخلاف اه چنگیز، کشمکش بین سلطان محمد و کوچلک خان سرکردهٔ قبایل نایمان درون کاشغر باعث بسته شدن راه‌ها و وقفه مابین تجارت شرق و غرب شده بود. هم‌زمان با این وقفه درون راه‌های زمـینی، راه دریـائی خلیج فارس درون اثر جنگ بین حکمران کیش و حکمران هرمز نیز مسدود شده بود کـه نتیجهٔ آن بوجود آمدن یک بحران تجارتی درون ناحیـه آسیـای مرکزی بود. بازرگانان خواستار ختم منازعات و بازشدن راه‌ها بودند. بـه همـین علت هست که درون حملات چنگیز یـاری رساندن برخی از بازرگانان مسلمان درون پیشرفت چنگیز بـه طرف غرب دیده مـی‌شود. به منظور رفع این بحران نخست کوچلک خان درون سال ۱۲۱۸ مـیلادی توسط مغول کشته شد. سلطان محمد نتوانست اهمـیت روابط تجارتی با شرق دور و قرار داشتن سرزمـینش را بر سر راه جاده ابریشم درک کند و از احتیـاجات بازرگانان و خواست چنگیز غافل بود بنابراین بعد از مـیان برداشتن کوچلک خان نوبت بـه سلطان محمد رسید.[۱۶]

نقش خلیفه بغداد

هر چند کـه احتمال آنکه ناصر خلیفه عباسی بـه علت دشمنی با خوارزمشاه مغول را تشویق بـه حمله بـه خوارزمشاهیـان کرده باشد، از رسم و آیین سیـاست و مملکت‌داری این خلیفه بعید بـه نظر نمـی‌رسد اما توجه چنگیز بـه چنین پیـامـی درون آن ایـام بعید مـی‌نماید. با این وجود بعضی از مورخان بـه نقش خلیفه بغداد درون حمله مغول بـه سرزمـین خوارزمشاهیـان اشاره کرده[۱۷] و آورده‌اند کـه رفتن سفیر از جانب ناصر خلیفه پیش چنگیز خان و علنی شدن دشمنی خلیفهٔ مسلمـین با محمد خوارزمشاه و اطلاعات درون باب احوال سرزمـین‌های اسلامـی درون جری شدن و تمایل چنگیز بـه جنگ، بی‌تأثیر نبوده‌است.[۱۸] ابن اثیر درون ذکر علل حمله تاتار بـه سرزمـین‌های اسلامـی چنین مـی‌نویسد:

هرچه بوده، بوده و من ذکر نکرده‌ام، تو گمانت را خیر گردان و از خبر نپرس.[۱۹]

خلعتبری و شرفی، گمان دارند کـه ابن اثیر از بیم خلیفه، این قضیـه را آشکارا نگفته‌است. ابن اثیر بعد از مرگ خلیفه الناصر درون سال ۶۲۲ ه‍.ق دربارهٔ او چنین نوشت: «آنچه عجم بـه او نسبت مـی‌دهند کـه اوی هست که تاتار را بـه طمع بلاد اسلامـی انداخت و در این مورد بـه آنان نامـه نوشت، صحت دارد.»[۲۰]

ابن کثیر نیز آورده: «اینکه ایرانیـان مـی‌گویند این الناصر بود کـه مغولان را تحریک کرد، درست هست و این گناهی هست بزرگ، کـه هر گناهی درون برابر آن کوچک مـی‌نماید». ابن واصل، مقریزی، ابن خلدون هم روایت ابن اثیر را تأیید د.[۲۱]

حمله سپاه چنگیز

محمد خوارزمشاه با وجود اقتدار ظاهری درون هنگام حمله آمادهٔ دفاع نبود. او درون هنگام تدارکات جنگی درون ظرف یک سال سه بار از مردم مالیـات گرفت و به همـین جهت اعتراض و نارضایتی مردم را برانگیخت.[۲۲] محمد خوارزمشاه قبل از حمله شورایی از امرای خود تشکیل داد. امام شـهاب‌الدین خیوقی از فقها و مدرسین معروف خوارزم پیشنـهاد داد کـه از نواحی مختلف سرباز فراهم گردد و در کنار سیحون از عبور مغول جلوگیری بـه عمل آید ولی امرای سلطان این پیشنـهاد را نپذیرفتند و گفتند کـه بهتر هست مغول بـه ماوراءالنـهر بیـاید و به کوه‌ها و تنگناهای صعب برسند و آنوقت چون ایشان راه‌ها را درست نمـی‌شناسند بر سر ایشان بتازیم. سلطان رأی دستهٔ دوم را پذیرفت و قشون و امرای خود را بین آبادی‌های عمدهٔ ماوراءالنـهر متفرق نمود اما خود او قبل از آنکه سپاهیـانی کـه از اطراف خواسته بود جمع آیند از جیحون نیز گذشت و دفاع از ماوراءالنـهر را بـه امرا و قشون خود واگذاشت.[۲۳]

نخستین تهاجم

‎عباسیـان (۱۲۵۸→ ۷۵۰) ‎خوارزمشاهیـان (۱۲۳۱ → ۱۰۷۱) ‎نخستین حمله مغول (۱۲۲۰↓)

چنگیز خان درون ماه سپتامبر سال ۱۲۱۹ مـیلادی (۶۱۶ ه‍. ق) بـه اُترار، درون آخرین حد مرزی قلمرو خوارزمشاهیـان (در قزاقستان کنونی) رسید و نیروهای خود را بـه سه قسمت تقسیم کرد. یک قسمت را درون اختیـار پسرانش اوگتای و چغتای قرارداد که تا اُترار را محاصره کنند و قسمت دیگر آن را بـه فرماندهی جوجی جهت گرفتن شـهرهای ساحل سیحون بـه سوی شـهر جند روانـه ساخت. خود او بـه همراهی پسرش تولی درون رأس قوای اصلی بـه سوی بخارا حرکت کرد.[۲۴] رسم چنگیز چنین بود کـه در هنگام لشکرکشی از خدمات مشاوران وانی کـه دارای اطلاعات بودند و راه‌داران بهره مـی‌برد بـه همـین جهت همواره جماعتی از تجار مسلمان کـه به خاطر مسافرت‌های زیـاد معلومات بسیـار داشتند و به چگونگی راه‌های عبور اطلاع داشتند جهت مشاوره درون اردوی او بودند.[۲۵] همچنین بعد از آغاز حمله برخی از امرای خوارزمشاه کـه با او دشمنی داشتند، مانند بدرالدین عمـید نیز بـه اردوی چنگیز پیوستند و در باب اوضاع دربار سلطان و چگونگی راه‌ها اطلاعات بسیـاری بـه چنگیز دادند. از وضع حمله و تقسیم لشکر و دیگر تصمـیمات چنگیز بـه خوبی معلوم‌است کـه چنگیز از اوضاع جغرافیـایی ماوراءالنـهر اطلاعات صحیح داشته‌است.[۲۶]

اشغال بخارا و سمرقند و اترار

در سال ۱۲۲۰ مـیلادی (۶۱۶ ه‍. ق) چنگیز خان با قوای اصلی اردوی خود بـه بخارا حمله کرد و با مقاومت شدید معین شـهر مواجه شد؛ ولی این ایستادگی زیـاد بـه طول نینجامـید درون روز سوم جنگ معین بخارا کـه ارتباطشان از همـه طرف قطع شده بود، بـه ناچار دست از مقاومت کشیدند. مـهاجمان مغول بعد از تصرف بخارا هزاران تن از سکنـهٔ بی‌سلاح و بی‌دفاع شـهر را کشتند و بقیـه را همچون و کنیز بـه اسارت بردند. بـه دنبال آن راه سمرقند را پیش گرفتند.[۲۷] چنگیز درون بخارا بزرگان شـهر را احضار کرد و گفت غرض از احضار شما جمع‌آوری آلات نقره‌ای هست که محمد خوارزمشاه آن‌ها را بـه شما فروخته (یعنی بعد از قتل تجار درون اترار بـه دست غایرخان) زیرا کـه این اشیـاء متعلق بـه ماست و ایشان هرچه از آن اشیـاء درون تعلق داشتند پیش خان مغول آورده و تحویل دادند.[۲۸]

محمد خوارزمشاه بـه دفاع از سمرقند اهمـیت زیـاد داده و در این شـهر نیروی بزرگی جمع آورده بود و استحکامات شـهر دوباره تعمـیر شده بود. بـه قول برخی از مورخان ۱۱۰ هزار و طبق برخی منابع دیگر ۶۰–۵۰ هزار نفر سرباز درون سمرقند جهت دفاع از شـهر جمع شده بودند. بـه نظر مـی‌آید کـه شـهر درون این شرایط مـی‌توانست درون برابر محاصره چندین سال نیز مقاومت د. درون روز سوم محاصره معین شـهر از مواضع خود بیرون آمده بـه دشمن حمله بردند. درون این هجوم ناگهانی گروه بسیـاری سربازان شرکت داشتند. آن‌ها تعدادی از سربازان مغول را نابود د، ولی خود درون محاصرهٔ دشمن افتادند، و اکثر آن‌ها درون مـیدان نبرد بـه هلاکت رسیدند. این حملهٔ نافرجام تأثیر ناگواری بر روحیـهٔ معین گذاشت. برخی از افراد بانفوذ شـهر تصمـیم بـه تسلیم گرفتند و قاضی و شیخ الاسلام شـهر را بـه نزد چنگیز خان فرستادند که تا گفتگویی دربارهٔ تسلیم انجام دهند. سرانجام آن‌ها دروازهٔ شـهر را بـه روی دشمن گشودند و قشون چنگیزی وارد شـهر شده و دست بـه قتل‌عام و غارت زدند. بعد از حمله شـهر سمرقند بـه خرابه‌زار تبدیل شد و از سکنـه خالی گردید.[۲۹]

سربازان مغول بـه دنبال یک حملهٔ قطعی شـهر اترار را گرفتند، لیکن قلعهٔ اترار بـه مدت یک ماه (طبق برخی اسناد، ۶ ماه) مقاومت نمود. مغول‌ها بعد از گرفتن شـهر اترار، تمامـی معان شـهر و قلعه را بـه قتل رساندند.[۳۰]

ایستادگی خجند

آن قسمت از لشکر مغول کـه برای گرفتن خجند (در طرف مغرب رود سیحون درون کشور تاجیکستان کنونی) اعزام شده بود، اگر چه مدت زیـادی این شـهر را درون محاصره داشت موفق بـه اشغال آن نشد. از این رو بعد از تصرف بخارا و سمرقند یک واحد بزرگ از سربازان مغول بـه یـاری محاصره کنندگان خجند آمدند و بدین ترتیب ده‌ها هزار نفر قوای چنگیزی درون اطراف شـهر تجمع د. رهبر معان شـهر مردی بـه نام تیمور ملک بود. درون جنگی کـه جهت دفاع از شـهر درگرفت تقریباً تمامـی سربازان تیمور ملک هلاک شدند؛ ولی تیمور موفق شد با عدهٔ کمـی از هلاکت رهایی یـابد و خود را بـه خوارزم و در جایی کـه بقیـهٔ قشون قلع و قمع گردیدهٔ خوارزمشاه درون آن جمع آمده بودند، برساند. تیمور ملک تمام مردان جنگی را درون خوارزم متحد نموده و چندین بار علیـه مـهاجمان مغول بـه عملیـات جنگی دست زد. وی بر دشمن چند ضربهٔ شدید وارد آورد ولی از آنجا کـه بین تیمور ملک و دیگر سرلشکران خوارزمشاه وحدت و تفاهم نبود او نتوانست این کامـیابی نظامـی خود را توسعه بخشد.[۳۱]

سقوط پایتخت

در سال ۱۲۲۱ مـیلادی (۶۱۷ ه‍. ق) پسران چنگیز چغتای، اوگتای و جوجی با ۱۰۰ هزار نفر اردوی مغول پایتخت دولت خوارزمشاهی شـهر گرگانج جرجانیـه یـا اُرگنج را محاصره نمودند و مردم را بـه ایلی (اصطلاحی مغولی بـه معنای قبول تابعیت) خواندند ولیی از بزرگان شـهر، این پیشنـهاد را قبول نکرد. این شـهر مرکز علم و ادب و بحث و درس به‌شمار مـی‌رفت و مدارس و کتابخانـه‌های بزرگ داشت و مرکز اجتماع شعرا و ادب و دانشمندان بود.[۳۲] معان شـهر بـه مدت شش ماه با مغول‌ها جنگیدند. تسخیر این شـهر بخاطر مقاومت اهالی چنان بر مغولان دشوار بود کـه پس از وارد شدن بـه شـهر نیز هر یک کوچه و محله را با قربانی یـا تلفات عظیم بـه دست آوردند. آن‌ها بعد از اشغال شـهر همـه را سر بد بـه استثنای پیشـه‌وران، کودکان و زنان کـه آن‌ها را و کنیز د. سپس بـه علت خشمگین بودن از این همـه تلفاتی کـه داده بودند، تصمـیم گرفتند کـه شـهر را با خاک یکسان کنند که تا اثری از آن باقی نماند. آن‌ها بدین منظور سد ساحل رود آمو را ویران و شـهر گرگانج را غرق درون آب نمودند.[۳۳]

تصرف شـهرهای خراسان

چنگیز پسر خود تولی را بـه خراسان مأمور کرد. درون سال بعد، (۶۱۸ ه‍. ق) تولی، خراسان از مرو که تا بیـهق (سبزوار) و از نسا و ابیورد که تا هرات را یکی یکی اشغال نموده و آنجا را مانند ماوراءالنـهر تخریب کرد.[۳۴] او بـه ویژه شـهر مرو یکی از قدیم‌ترین مراکز فرهنگی آسیـای مرکزی را خراب کرد.[۳۵] بعد به منظور سرکوبی شورش درون نیشابور مردم این شـهر را قتل‌عام کرد. مردم شـهر کلات (نادری) هم کـه قریـه بسیـار کوچک و دور افتاده‌ای درون شمال شـهر توس بود از گزند سربازان مغول درون امان نماندند و یک دسته از سربازان مغول از تبار جوحتایی این شـهر را اشغال نموده بـه نحوی کـه نسل ایرانی آنان منقرض و یک نسل جدید با ایل و تبار مغولی درون این مناطق ایجاد گردید. مغولان درون ضمن خرابی نیشابور آبادی‌های توس را نیز ویران د و شـهر مشـهد کنونی را هم کـه به مناسبت مزار علی بن موسی الرضا و قبر هارون الرشید محل توجه مسلمانان بود، بـه باد غارت و انـهدام دادند.[۳۶] و بعد از آن بـه طرف هرات سرازیر شدند. تولی درون هرات تنـها بـه کشتن اتباع وفادار بـه جلال‌الدین پرداخت و پس از تعیین حاکم مغول به منظور این شـهر، بـه جانب طالقان نزد پدر خود رفت.[۳۷]

۶۱۹ ه‍.ق چنگیز بعد از عبور از معبر پنجاب و تسخیر ترمَذ و بلخ و گرفتن شـهرهای ولایت جوزجانان از جیحون گذشته و به سرزمـین طالقان آمد. این طالقان شـهری واقع درون ولایت جوزجانان بود و طالقانِ خراسان گفته مـی‌شد. قلعهٔ طالقان نصرت کوه نام داشت. محاصرهٔ این قلعه ده ماه بـه طول انجامـید که تا سرانجام پسران چنگیز بـه کمک او آمده طالقان را فتح د. بعد از آن چون خبر فتح جلال‌الدین را درون پروان درون نزدیکی شـهر غزنین بـه چنگیز داده بودند از راه بامـیان بـه غزنین آمد و در بین راه بامـیان را محاصره کرد. هنگامـی کـه مغول سرگرم محاصرهٔ این شـهر بودند، مُوتُوجن، پسر جغتای و نوهٔ محبوب چنگیز، بـه دست یکی از اهالی بامـیان کشته شد.[۳۸] چنگیز بعد از فتح بامـیان دستور داد کـه علاوه بر مردم جانوران را هم بکشند وی را بـه اسارت نگیرند و بچه درون شکم مادر زنده باقی نگذارند و سپاه مغول بـه دستور چنگیز شـهر را چنان ویران د کـه دیگری نتواند درون آنجا سکند.[۳۹] هنگامـیکه چنگیز بـه غزنین رسید چون جلال‌الدین از این شـهر رفته بود بـه دنبال او بـه کنار رود سند شتافت ولی نتوانست مانع فرار جلال‌الدین بـه هند شود. بعد از گریختن جلال‌الدین بـه هند چنگیز چند ماه درون ایران بود اما بعد بـه علت شورشی کـه در چین شمالی و تبت درگرفته بود و حضور او را ایجاب مـی‌کرد، بسوی آن منطقه حرکت کرد.[۴۰]

تعقیب و گریز سلطان محمد

در سال ۶۱۶ ه‍.ق محمد خوارزمشاه بـه همراه سپاهی خود را بـه شـهر اترار و شـهرهای اطراف سیحون رساند و بعد از برخورد اولیـه و شکست درون مقابل مغول، از آنان ترسان شد. او بعد از شنیدن خبر سقوط بخارا و سمرقند، از بلخ بیرون آمد. چنگیز از ضعف و پریشانی سلطان محمد مطلع شد درصدد برآمد پیش از آنکه کمکی بـه او برسد، کار او را یکسره کند بدین منظور داماد خود تُغاجار و دو نفر از بزرگان لشکر خود بـه نام‌های جبه نویـان و سبتای بهادر را کـه در جنگ‌های چین پیروزی‌هاییب نموده بودند را بـه تعقیب سلطان محمد فرستاد و به آنان دستور داد کـه در سر راه توقف نکنند و تا خوارزمشاه را نگیرند از پای ننشینند و فرصت دستگیری سلطان را بخاطر حمله بـه شـهرها و آبادی‌های سر راه از دست ندهند. جبه و سبتای بعد از عبور از جیحون بـه بلخ رسیدند.[۴۱]

سلطان محمد خوارزمشاه از بلخ بـه نیشابور رسید و پس از یک ماه توقف عازم ری شد. جبه و سبتای نیز از بلخ حرکت کرده، بـه نیشابور رسیدند آن دو تسخیر نیشابور را بـه بعد موکول کرده به‌دنبال سلطان حرکت د. آن‌ها درون سر راه و در تعقیب سلطان آبادی‌هایی کـه از درون اطاعت درنمـی‌آمدند مورد قتل و غارت قرار مـی‌دادند.[۴۲]

سلطان محمد عازم دژ فرزین واقع درون سی فرسنگی همدان شد. درون این دژ پسر او رکن‌الدین غورسانچی حاکم عراق با ۳۰ هزار نفر بـه انتظار رسیدن او بود. سلطان محمد درون این محل زنان حرم خود را با پسرش غیـاث‌الدین بـه قلعه قارون از قلعه‌های محکم درون کوه‌های البرز و بین دماوند و مازندران فرستاد. او همچنین نزد ملک نصرت‌الدین هزار اسب اتابک لر بزرگ پیغام فرستاد و او را بـه خدمت خواست و با ملک نصرت‌الدین و امرای عراق درون دفع دشمن بـه مشاوره پرداخت. امرای عراق صلاح درون آن دیدند کـه سلطان درون اطراف اشتران کوه موضع بگیرد. ملک نصرت‌الدین هزار اسب از سلطان خواست کـه به کوهستان‌های مـیان فارس و لر بزرگ پناه ببرد و وعده د کـه از مردم لر و کهگیلویـه و فارس ۱۰۰ هزار پیـاده به منظور سلطان جمع‌آوری نمایند ولی سلطان محمد نظر هیچ‌کدام را نپذیرفت. درون این زمان بود خبر رسید کـه مغولان بـه ری رسیده و این شـهر را مورد قتل و غارت قرار داده‌اند بدین جهت با پسرانش عازم قلعهٔ قارون شد و یک روز درون آنجا توقف کرد. درون راه جمعی از سپاهیـان مغول بـه او رسیده و بدون اینکه او را بشناسند بطرف او تیراندازی د ولی سلطان نجات یـافت. بعد از آن او بـه طرف قزوین رفت و پس از ۷ روز اقامت درون قزوین، درون قلعهٔ سرچاهان (نزدیک سلطانیـه درون استان زنجان کنونی) اقامت کرد. بعد از آن مغولان رد پای او را گم د و خیـال د کـه به بغداد عزیمت کرده‌است. سلطان محمد سر راه گیلان، خود را بـه مازندران رساند و سرانجام درون یکی از جزایر کوچک دریـای خزر بـه نام جزیرهٔ آبسکون پناهنده شد.[۴۳]

ویرانی شـهرهای مسیر توسط سپاه جبه و سبتای

خرابی بسیـاری از شـهرهای مرکزی و غربی ایران بـه دست سپاهیـان جبه نویـان و سبتای بهادر بود کـه در تعقیب محمد خوارزمشاه بودند.[۴۴] درون ناحیـه توس هر کدام از این دو سردار مغول از یک جهت بـه تعقیب خوارزمشاه حرکت د سبتای از شاهراه دامغان و سمنان راهی ری شد و جبه راه مازندران را انتخاب کرد و بعد از غارت آبادی‌های مازندران بخصوص آمل بـه ری رسید.[۴۵]

مردم ری درون زمان حمله مغول از جهت اختلاف مذهب بـه دسته‌های مختلفی بودند، شافعیـان ری چون از نزدیک شدن مغولان اطلاع یـافتند بـه استقبال رفتند و دو سردار مغول جبه و سبتای را بـه جنگ با حنفیـان برانگیختند. مغولان نخست بـه قتل و غارت حنفیـان پرداختند و سپس بـه سراغ شافعیـان رفتند و شـهر را غارت د و جمعی بی‌شمار را کشتند و زنان را اسیر د و کودکان را بـه بندگی بردند. مغولان درون ری نماندند و در جستجوی خوارزمشاه آن شـهر را ترک د.[۴۶]

پس از آنکه جبه و سبتای دانستند کـه سلطان محمد از ری رفته از دو راه متفاوت بـه تعقیب او پرداختند. سبتای بـه طرف قزوین رفت. این شـهر را بعد از ۲ روز محاصره درون هفتم شعبان سال ۶۱۷ ه‍.ق متصرف شد و هزاران نفر را بـه قتل رساند. از طرف دیگر جبه درون تعقیب سلطان محمد بـه همدان رسید. این شـهر دو بار توسط مغولان مورد حمله قرار گرفت. بار اول درون زمستان سال ۶۱۸ ه‍.ق بـه دلیل وحشتی کـه مردم داشتند، از مغولان اطاعت د و آنان نیز بـه غارت اموال اکتفا د. حملهٔ دوم مغولان بـه همدان درون بهار سال بعد اتفاق افتاد. این بار همدانی‌ها کـه بر اثر پرداخت‌های سال قبل چندان ثروتی برایشان باقی نمانده بود، تصمـیم بـه مقاومت گرفتند. تصرف شـهر به منظور مغولان بـه طول انجامـید و در جریـان محاصره گروه کثیری از سربازان مغول کشته شدند. سرانجام شـهر بـه دست مغولان افتاد و مردم شـهر قتل‌عام شدند. مغولان بعد از این قتل‌عام شـهر را بـه آتش کشیدند.[۴۷] درون سال ۶۱۸ ه‍.ق جبه بـه همراه سبتای کـه تازه از تصرف قزوین فارغ شده بود بـه طرف اردبیل (مرکز آذربایجان درون آن دوران) حرکت کرد. شـهر اردبیل بعد از دفاع سرسختانـه شکست خورده و سپس ویران شد و جمع کثیری از ساکنان آن نیز بـه قتل رسیدند. بیشتر کشته‌شدگانانی بودند کـه پیش از حادثه شـهر را ترک نکرده و به جنگل‌های اطراف آن پناه نبرده بودند.[۴۸] سپس تبریز درون محاصره افتاد اما اتابک آذربایجان قبول اطاعت نمود. جبه و سبتای بعد از تصرف تبریز، مراغه و مرند و نخجوان را مورد قتل و غارت قرار داده سپس از راه دربند درون روسیـه بـه لشکر جوجی، پسر چنگیز پیوستند و از آنجا بـه مغولستان رفتند.[۴۹]

اسارت حرم

ترکان خاتون مادر محمد خوارزمشاه، بعد از گشوده شدن پایتخت گرگانج بـه همراه وزیر خود، ناصرالدین نظام‌الملک، با همـهٔ گنجینـه‌ها و اموال گران بهای شاهی بـه دژی درون لاریجان رفت و درآن‌جا پناهنده شد. مغولان درون اوایل سال ۶۱۷ ه‍.ق آن‌جا را محاصره د و پس از مدتی بـه علت نبود آب درون قلعه ساکنان آن تسلیم شدند. بـه غیر از این قلعه مغولان قلعهٔ قارون را نیز کـه پناهگاه زنان و کودکان سلطان محمد بود تسخیر د. مغولان ترکان خاتون و وزیر وی و فرزندان خوارزمشاه را پیش چنگیز کـه در حوالی طالقانِ خراسان بود فرستادند. چنگیز بعد از کشتن نظام‌الملک و پسران خردسال خوارزمشاه، ترکان خاتون و ان و زنان و ان سلطان محمد را بـه بیـابان قره‌قوم (شمال شرقی دریـای خزر) فرستاد. ترکان خاتون که تا سال ۶۳۰ ه‍.ق کـه تاریخ وفات وی است، درون زندان بود.[۵۰]

مرگ سلطان محمد

محمد خوارزمشاه درون هنگام اقامت درون جزیره سخت بیمار بود. او قبل از مرگ آگاه شد کـه لشکریـان مغول درون لاریجان قلعه‌ای را کـه پناهگاه حرم و فرزندان او بود، تسخیر کرده و پسران کوچک او را کشته و ان و ان او را بـه اسیری‌اند. سلطان محمد درون همـین جزیره درون ماه شوال ۶۱۷ ه‍.ق درگذشت.[۵۱]

مقاومت جلال‌الدین

مادر جلال‌الدین خوارزمشاه (جلال‌الدینِ مِنکُبِرنی) از زنان هندو نژاد بود و همـین امر یکی از علل کینـهٔ ترکان خاتون مادربزرگش نسبت بـه او و دور او از ولیعهدی به‌شمار مـی‌آمد زیرا ترکان خاتون مـی‌خواست نوهٔ دیگرش اوزلاغ شاه کـه مادرش مانند خود او از ترکان قنقلی بود بعد از پسرش وارث سلطان محمد گردد. جلال‌الدین بـه فارسی و ترکی هر دو تکلم مـی‌کرد.[۵۲] جلال‌الدین هنگام فرار سلطان محمد از سپاهیـان چنگیز، همراه پدر بود و سلطان محمد خوارزمشاه درون جزیرهٔ آبسکون و در بستر مرگ، او را بـه جانشینی خویش برگزید و اوزلاغ شاه را از ولیعهدی خلع کرد. سلطان جلال‌الدین، بیش از ۱۰ سال بعد از مرگ پدر درون برابر سپاهیـان مغول بـه شدت ایستادگی نمود و با هم‌دستی تیمور ملک چندین ضربهٔ شدید بـه قشون مغول وارد آورد.[۵۳]

جنگ پروان

در اواخر سال ۶۱۷ بعد از فتح خراسان و سمرقند توسط چنگیز، جلال‌الدین و برادران کوچک‌تر او اوزلاغ شاه و آق شاه از خوارزم گریختند. چون خبر فرار پسران سلطان محمد بـه چنگیز رسید، او سپاهی مغولی را بـه تعقیب ایشان فرستاد. جلال‌الدین کـه زودتر از دو برادر خوارزم را ترک کرده بود بـه همراه تیمور ملک والی سابق شـهر خجند درون بیـابان و نزدیکی شـهر نسا بر گروهی ۷۰۰ نفره از مغولان پیروز شد و اسب و سلاح آنان را تصرف کرد و سپس راهی نیشابور گشت. اوزلاغ شاه و آق شاه بعد از جدا شدن از جلال‌الدین بـه چنگ مغولان افتادند و به دست آنان کشته شدند. جلال‌الدین نتوانست درون خراسان سپاه کافی گرد آورد و بعد از مدت کوتاهی اقامت درون نیشابور، بـه طرف هرات حرکت کرد. او درون آغاز سال ۶۱۸ ه‍.ق بـه غزنین رفت و به محض ورود بـه این شـهر، دو نفر از سرداران خوارزمشاه، با ۶۰ هزار سپاهی بـه کمک وی آمدند. جلال‌الدین درون غزنین سپاهی مخلوط از اقوام مختلف تشکیل داد و با همـه لشکریـان خویش بـه قصبهٔ پروان نزدیک غزنین رفت و در جنگی کـه به جنگ پروان معروف است، سپاه مغولی را شکست داده غنائم زیـادی بـه دست‌آورد.[۵۴] بعد از فتح سپاهیـان جلال‌الدین بـه جمع‌آوری غنائم مشغول شدند و بین دو نفر از بزرگان لشکرش بر سر تصاحب اسبی نزاع درگرفت، درون نتیجه سپاهش متفرق شد و او از این فتح نتوانست بهره چندانی برگیرد.[۵۵]

اثرات پیروزی جلال‌الدین

نیشابور قبل از حمله مغول اعتبار و شوکت بسیـاری داشت و در ردیف شـهرهای بزرگ چهارگانـهٔ خراسان شامل مرو، بلخ، هرات به‌شمار مـی‌آمد. این شـهر از مراکز عمدهٔ سامانیـان و غزنویـان بود و در عهد سلجوقیـان و خوارزمشاهیـان نیز از مراکز معتبر و آباد بود. نیشابور چندین بار بر اثر زلزله و حملهٔ غزنویـان ویران شده بود به‌طوری‌که درون هنگام حملهٔ مغول درون جنب نیشابور قدیم شـهر معتبر دیگری بـه نام شادیـاخ بنا شده و در واقع درون این دوران همـین شـهر شادیـاخ هست که از آن بـه عنوان نیشابور یـاد مـی‌شود.[۵۶] درون نخستین عبور لشکریـان جبه نویـان و سبتای بهادر سرداران مغول کـه مأموریت دستگیری سلطان محمد از طرف چنگیز بـه آن‌ها داده شده بود، از خراسان، حکمران نیشابور تصمـیم بـه تسلیم گرفت و با تقدیم هدایـای نفیس و علوفه لشکر بـه آنان به منظور شـهر نیشابور و مردم آن امان گرفت و باروی شـهر را بـه دست خود و به فرمان سران سپاه مغول ویران نمود. از طرف دیگر طرفداران ترکان خاتون و اوزلاغ شاه برادر کوچکتر جلال‌الدین درصدد قتل جلال‌الدین خوارزمشاه برآمدند، جلال‌الدین بـه ناچار بـه خراسان گریخت و فتوحاتی نیز بـه دست‌آورد و قدرت و نفوذی یـافت و مردم خراسان چون خبر فتوحات او را درون پروان شنیدند بـه دوباره‌سازی حصر شـهرها اقدام د و مردم نیشابور نیز از اطاعت حاکم توس کـه دست نشانده مغولان بود سرباز زدند و مردم توس را نیز تحریک د که تا حاکم مغولی را نابود کنند. شورشیـان توس نیز آن حاکم شـهر را کشتند و سرش را بـه نیشابور فرستادند. بدنبال این شورش، سپاهیـان چنگیز بـه سرداری تغاجارنویـان داماد چنگیز شـهر نیشابور را محاصره د و در سومـین روز محاصره داماد چنگیز بر اثر تیر یکی از کمانداران نیشابور کشته شد. جانشین این سردار، سپاهیـان را بـه دو قسمت تقسیم کرد بخشی را بـه توس فرستاد و بخشی را با خود بـه سبزوار برد و به تلافی مرگ تغاجارنویـان سبزوار را ویران و خون بسیـاری از مردم را جاری کرد.[۵۷]

در همـین ایـام جلال‌الدین خوارزمشاه کـه در خراسان بود مدت کوتاهی بـه نیشابور رفت و با استقبال مردم آن شـهر روبرو شد. او سه روز درون نیشابور ماند و از سردارانی کـه مقاومت کرده بودند تمجید بـه عمل آورده و مصالحه کاران را مورد خشم قرار داد. بعد از رفتن جلال‌الدین سپاهیـان مغولی بـه فرماندهی تولی پسر چنگیز کـه به تازگی مرو را گشوده بودند رو بـه نیشابور گذاشتند. درون این موقع درون نیشابور قحطی سخت غلا و آذوقه بود و همـین گرسنگی و ضعف از قدرت و توان جنگجویـان مبارز شـهر مـی‌کاست. مردم شـهر بـه ناچار قاضی شـهر را بـه صلح و تسلیم نزد تولی فرستادند اما او کـه قصد انتقام قتل تغاجار را داشت این مصالحه را نپذیرفت. با آن کـه مردم ۳۰۰۰ چرخ بر دیوار حصارها کار گذاشته بودند و ۳۰۰ عراده و منجیق نصب کرده بودند و به نفت‌انداز مجهز بودند، تاب پایداری نیـاوردند و پس از سه روز جنگ سخت و کشته شدن تعداد بسیـاری از دو طرف مغول پیروز شد. سرانجام درون روز دهم صفر درون فصل بهار ۶۱۸ مغول‌ها بـه شـهر نیشابور ریختند. مغولان نخست حاکم پیر شـهر مجیرالملک کافی و تنی چند از بزرگان آن شـهر از جمله ضیـاءالملک زوزنی و شیخ فریدالدین عطار شاعر و عارف بزرگ را کشتند.[۵۸]

مغولان تمامـی زنان و مردان نیشابور را درون صحرا جمع د و از مـیان آنان حدود ۴۰۰ نفر از پیشـه‌وران و هنرمندان را جدا د و بقیـه را کشتند. درون این زمان بود کـه چنگیز و زن تغاجار کـه شوهرش درون محاصره شـهر نیشابور کشته شده بود، به منظور انتقام بـه این شـهر رسید. بـه دستور او شـهر بـه آتش کشیده شد و ۷ روز بر ویرانـه‌های آن آب بستند و سپس درون آن جو کاشتند. تولی بعد از محو نیشابور راه هرات را پیش گرفت و یکی از سرداران خویش را با ۴۰۰ مرد جنگجو آنجا گذاشت که تا اگر جانداری را یـافتند، بی‌امان نابود سازند.[۵۹]

در مرو نیز مردم بـه امـید غلبهٔ جلال‌الدین بر مغول شورش د و شـهر دوباره بـه دست یـاران جلال‌الدین افتاد. آنان حاکم دست نشاندهٔ مغول درون مرو را کشتند. بعد از آن لشکریـان چنگیز بـه قصد خوابانیدن شورش مردم رسیدند و جمعیت ساکن مرو را بـه اقسام شکنجه از قبیل مثله و سوزاندن درون آتش کشتند. درون هرات نیز مردم شوریده و حاکم مغولی را کشتند. چون این خبر بـه چنگیز رسید پسر خود تولی را سرزنش کرد و گفت «اگر بار اول تو تمامـی مردم هرات را مـی‌کشتی چنین فتنـه‌ای بروز نمـی‌کرد.» و دستور داد کـه از مردم آن شـهر احدی را زنده نگذارند. شـهر ۶ ماه و ۱۷ روز تحت محاصره بود که تا در جمادی‌الثانی سال ۶۱۹ شـهر بـه تصرف مغول درآمد و آنان بـه هر کـه دست یـافتند، کشتند و شـهر را ویران د. بعد از خرابی مرو، هرات و نیشابور قیـام مردم سرزمـین‌های جنوبی ماوراءالنـهر بـه زودی خوابید.[۶۰]

جنگ سند

چنگیز بعد از فتح طالقان خراسان (طالقان بلخ) و بامـیان با گروه زیـادی بـه سوی غزنین رفت که تا با جلال‌الدین مقابله کند. جلال‌الدین توان پایداری درون برابر خان مغول را درون خود نمـی‌دید، و به همـین سبب غزنین را تخلیـه و قصد گذشتن از رود سند را کرد. از آنجائیکه بعد از گذشتن از رود سند دیگر دستگیری جلال‌الدین امکان نداشت، چنگیز با شتاب هرچه تمامتر خود را بـه ساحل رود مزبور رساند که تا از گذشتن وی جلوگیری کند.[۶۱] با رسیدن سپاه چنگیز، جلال‌الدین ناگزیر بـه مبارزه با مغول شد و با ۷۰۰ تن از یـاران خود مدتی جنگید. درون آغاز کار پیشرفت با او بود و مرکز سپاهیـان چنگیز را از هم گسیخت، اما سپاه چنگیز جناح راست لشکریـان او را از پای درآوردند و پسر خردسال جلال‌الدین را کـه هفت یـا هشت سال بیش نداشت اسیر گرفتند و به دستور چنگیز کشتند. دربارهٔ سرنوشت حرم جلال‌الدین دو روایت متضاد وجود دارد، نخست اینکه شاه بـه خواست خود زنان حرم دستور داد کـه آنان را درون رود سند غرق کنند. روایت دوم اینست کـه چنگیز زنان حرم او را اسیر کرد و با زنان اندرون سلطان محمد بـه قره‌قوم فرستاد. جلال‌الدین چون دیگر امکان پایداری نداشت، سوار بر اسب خود با زحمت از رود سند عبور کرد و به سوی هندوستان رفت که تا بلکه درآن‌جا نیرویی تهیـه کرده و بتواند دوباره با چنگیز نبرد کند.[۶۲]

بازگشت از هند

جلال‌الدین درون سال ۶۲۱ ه‍.ق از هند بـه کرمان آمد و سپس بـه طرف فارس حرکت کرد. اتابک سعد کـه پدر ملکه خاتون همسر جلال‌الدین بود، او را پذیرفت. مغولان وقتی کـه از شمال ایران عقب نشستند، برادر کوچکتر جلال‌الدین موسوم بـه غیـاث‌الدین خوارزمشاه قسمتی از آنجا را یعنی خراسان و کومش، ری و اراک را بـه تصرف درآورده‌بود. جلال‌الدین نخست بر برادر خود غیـاث‌الدین کـه به مقابلهٔ او آمده بود، پیروز شد و بر ری مسلط گردید. او بعد از تحکیم مبانی قدرت خود، بـه عنوان شاه خوارزم از ناصر خلیفه دشمن پدرش کمک خواست که تا به مدد او بـه دفع مغول بپردازد، ولی خلیفه کـه کینـهٔ خاندان او را بر دل داشت، دعوت او را اجابت نکرد. جلال‌الدین بعد از تسخیر شوشتر و غلبه بر دست نشاندهٔ خلیفه بر آن شـهر و فتح بصره به منظور جنگ با خلیفه بـه عراق آمد و قشون خلیفه را شکست داده و فتح قاطعی را حاصل نمود و دشمن را که تا دروازه‌های پایتخت یعنی بغداد تعقیب کرد ولی به منظور گرفتن بغداد کوشش نکرد و به طرف شمال روانـه شد و در سال ۶۲۲ آذربایجان و اران را اشغال نمود و حکومت اتابکان آذربایجان را از مـیان برداشت. درون سال ۶۲۲ ه‍.ق بعد از آنکه بر تبریز مسلط شد و قصد جهاد با گرجیـان را کرد و بعد از پیروزی‌های اولیـه قصد حمله بـه تفلیس پایتخت گرجستان را داشت کـه شنید مردم تبریز قیـام کرده و بعضی ازان او را کشته‌اند، بعد جنگ با گرجیـان را رها کرده بـه آذربایجان برگشت. بعد از چندی دوباره بـه شـهر تفلیس حمله کرد و پس از فتح شـهر درون ۸ ربیع‌الاول سال ۶۲۳ ه‍.ق عدهٔ بسیـاری از مردم این شـهر را قتل‌عام کرد.[۶۳] درون واقع او بعد از بازگشت از هند قدرت و نیروی خود را بـه جای اینکه معطوف بـه بیرون راندن دشمن از خراسان و ایران شرقی د، صرف جنگ‌های غیرضروری کرد که تا آنجا کـه در مقابلهٔ مجدد با مغولان درون سال ۶۲۵ ه‍.ق درون نزدیکی اصفهان آثار این فرسایش قوا آشکار شد و در مقابلهٔ مغول درون نزدیکی این شـهر موفقیتی بـه دست نیـاورد.[۶۴]

جلال‌الدین بدون داشتن منظور سیـاسی خاصی با خلیفهٔ عباسی، اسماعیلیـه، ملکهٔ گرجستان رُوسودان (دوران حکومت ۶۴۵–۶۲۰ ه‍. ق)، الملک الاشرف (از ملوک ایوبی و فرمانروای حران و رها ۶۳۵–۶۱۵ ه‍. ق) و علاءالدین کیقباد یکم (پادشاه سلجوقیـان روم ۶۳۴–۶۱۵ ه‍. ق) درافتاد و مردم این ممالک را چنان آزار رساند کـه در موقع ضرورت هیچ‌به درخواست کمک او پاسخی نداد و بلکه برخی از ایشان مثل اسماعیلیـه و مسلمـین گنجه و تبریز تبعیت از مغول را بر حکومت او ترجیح نـهادند. همچنین گویـا درون اواخر عمر درون نوشیدن مـی بـه افراط افتاده بود.[۶۵]

لشکرکشی دوم مغول

در پایـان حملهٔ چنگیز و هنگامـیکه او بعد از ۴ سال جنگ بـه مغولستان بازمـی‌گشت بخش عمدهٔ ایران زیر و رو شده بود اما ایران همچنان از قلمرو خاک خان مغول جدا مانده بود. چنگیز درون سال ۶۲۴ ه‍.ق بـه سن ۷۲ سالگی درگذشت.[۶۶] بعد از انتخاب اوگتای قاآن پسر سوم چنگیز بـه جانشینی او، امرا و سران مغول چینی تصمـیم گرفتند کـه برای خاتمـهٔ عملیـات کشورگشایی عهد چنگیز و فتح ممالک تسخیر نشده دو اردو یکی بـه سمت ختای یعنی چین شمالی و دیگری بـه طرف ایران جهت فتح آذربایجان و کردستان و همچنین سرکوبی قطعی سلطان جلال‌الدین روانـه کنند.[۶۷]

در سال ۶۲۶ ه‍.ق بـه امر اوگتای قاآن سپاهی بـه فرماندهی جُرماغُون نُویـان عازم ایران شد و به تسخیر ممالکی کـه مغول درست آن را نگشوده بودند مانند غزنین، کابل، سند، زابلستان، طبرستان، گیلان، اران و آذربایجان و غیره اقدام کرد.[۶۸]

روایت بـه جای مانده از مرگ جلال‌الدین خوارزمشاه از کشته شدن او بـه دست یک کرد طبق برخی منابع بـه طمع اسب و سلاح و برخی دیگر بـه خاطر انتقام از کشته شدن برادر آن کرد بـه دست سپاه جلال‌الدین حکایت دارد.[۶۹] که تا قریب سی سال بعد از قتل او مردم کـه از کیفیت مرگ او اطلاع نداشتند او را زنده مـی‌پنداشتند و حتی درون حق او افسانـه‌ها نقل مـی‌د و هر چند مدتیی قیـام مـی‌کرد و مـی‌گفت من جلال‌الدینم و باعث رعب و وحشت مغول مـی‌شد.[۷۰]

بعد از قتل جلال‌الدین لشکریـان مغول بـه سه دسته تقسیم شدند. یک دسته بـه غارت دیـار بکر و نواحی اطراف رفتند و تا ساحل فرات پیش رفتند. دستهٔ دیگر بـه طرف شـهر بتلیس (در ترکیـه امروزی) رفتند. دستهٔ سوم درون سال ۶۲۸ ه‍.ق بر مراغه تسلط یـافتند و سپس بـه آذربایجان آمده و در اوایل سال ۶۲۹ قصد تصرف تبریز را د. مردم تبریز همـینکه از نزدیک شدن سپاه مغول اطلاع یـافتند با صلاح قاضی و رئیس شـهر با فرستادن انواع هدایـا و قبول خراجی گزافی مانع از خرابی شـهر و قتل‌عام مردم شـهر شدند.[۷۱] درون این حملات ثانوی، مغولان چون از حملات متقابل جلال‌الدین آسوده‌خاطر بودند و مردم نیز از همـه جهت دچار رعب و وحشت فوق‌العاده گردیده بودند، بلامانع بـه تسخیر نواحی باقی‌مانده پرداختند و تا حوالی بغداد پیش راندند. درون طی این حملات نیز بـه غیر از نواحی فارس و کرمان کـه امرای آن اتابکان فارس و قراختاییـان کرمان از خراج‌گزاران مغول بودند، بـه قدری خرابی و کشتار د کـه دیگر هیچ‌قدرت جنگ با مغول نداشت.[۷۲]

در پایـان این حملات گیلان، تنـها منطقه‌ای درون ایران بود کـه وقتی همـه کشور درون اشغال مغولان بود، واقعاً مستقل مانده بود و حتی سال‌ها بعد، بعد از اشغال پرهزینـهٔ آن توسط الجایتو ایلخان تنـها اسماً نام گیلان بـه نام بخشی از امپراتوری مغول ثبت شد اما درون واقع تحت حکومت سلسله‌های محلی اداره مـی‌شد.[۷۳][۷۴]

اصفهان با آنکه که تا سال ۶۳۳ ه‍.ق از حملهٔ مغول درون امان باقی‌مانده بود. بـه علت دشمنی خانوادگی بین دو خاندان معروف صاعدی و خجندی، بـه ویرانی سوق داده شده بود. خاندان صاعد حنفی بودند و خاندان خجند مذهب شافعی داشتند. درون ۶۳۳ ه‍.ق و در زمان فرمانروایی اوگتای جانشین چنگیز، نزاع شافعی‌ها و حنفی‌ها بالا گرفت و شافعی‌ها با آنکه هنوز که تا این تاریخ مغول، بر اصفهان مسلط نشده بودند، با آن‌ها ساختند و قرار گذاشتند کـه دروازه‌های شـهر را بـه روی ایشان بگشایند، بـه شرط آنکه بعد از ورود بـه شـهر آنان حنفی‌ها را قتل‌عام نمایند. شـهر مورد حمله سپاه مغول واقع شد و مغول بعد از ورود بـه شـهر از شافعی و حنفی همـه را بطور متساوی قتل‌عام د و شـهر را ویران ساختند. شاعر و قصیده‌سرای بزرگ اصفهان کمال اسماعیل، دو سال بعد از این حمله درون این شـهر بـه دست مغولان بـه قتل رسید.[۷۵]

حکومت مغول بر مناطقی اشغالی

بایجو نویـان درون سال ۶۳۹ ه‍.ق بـه عنوان فرماندهی لشکر مغول درون ایران، جانشین جرماغون نویـان شد.[۷۶] درون سال ۶۴۴ ه‍.ق گیوک خان سومـین جانشین چنگیز و پسر بزرگ اوگتای قاآن ایل‌چیکدای نویـان فاتح هرات را بـه جای بایجو مأمور ایران نمود.[۷۷]

از سال ۶۱۸ که تا سال ۶۵۴ ه‍.ق وضع حکومت ایران و ادارهٔ آن درون تحت استیلای مغول بـه این شکل بود کـه خانان مغول یک نفر را مستقیماً از مغولستان بـه عنوان حاکم جهت ادارهٔ این مملکت و سرداری قشون مقیم آن مـی‌فرستادند و این قبیل حکام بـه دستیـاری عمال و دبیران ایرانی بـه جمع مالیـات و اداره امور کشوری و دفع مخالفین قیـام مـی‌د.[۷۸] درون این دوره حکومت برعهدهٔ چهار نفر بـه شرح زیر بود:

• حکومت جنتمور (۶۳۳–۶۳۰): بعد از فتح خوارزم جوجی فاتح این بلاد حکومت این قسمت را بـه جنتمور کـه در آن زمان سردار لشکر بود واگذاشت سپس درون سال ۶۳۰ ه‍.ق اوگتای خان نیز حکومت خراسان و مازندران را رسماً بـه اسم جنتمور صادر نمود.
• حکومت نوسال (۶۳۷–۶۳۳): امـیری کهن‌سال بود کـه بعد از مرگ جنتمور جانشین او شد و بر همان نواحی حکومت مـی‌کرد.
• حکومت گرگوز (۶۴۱–۶۳۷): یکی از دبیران جوجی بود کـه بعد از مرگ نوسال حاکم ممالک تسخیر شده از رود جیحون که تا حدود فارس و گرجستان و موصل و بلاد روم شد.
• حکومت امـیرارغون (۶۵۴–۶۴۱): بعد از کشته شدن گرجانشین او شد و در حدود سیزده سال بر ایران حکومت کرد.[۷۹]

لشکرکشی هلاکوخان

چهل سال بعد از شکست و فرار سلطان محمد خوارزمشاه، درون سال ۶۵۳ ه‍.ق (۱۲۵۵ مـیلادی) مغولان بار دیگر درون سپاهی بـه رهبری هلاکوخان بـه ایران آمدند. اما اینان با سپاه پیشین یعنی سپاه چنگیز، کـه به قصد تاخت و تاز آمده بودند، تفاوت بسیـاری داشتند. این نسل تازه از مغولان درون این مدت با ایران بیشتر آشنایی پیدا کرده و از غارتگری و وحشی‌گری عهد چنگیز، بـه مراتب معتدل‌تر و مجرب‌تر بـه نظر مـی‌رسیدند. لشکرکشی هلاکو بر خلاف چنگیز، با طرح و نقشـه‌ای پیش پرداخته همراه بود. منازل بین راه از پیش تعیین و راه‌گذار لشکر آماده و حتی پل‌ها و گذرگاه بازسازی شده بود. این بار تجربه بـه فرمانروایی مغول نشان داده بود کـه برای ایجاد یک قدرت پایدار درون ایران، برچیدن بساط خلافت بغداد و اسماعیلیـه ضرورت دارد و آن‌ها مـی‌بایست بـه جای کشتار و تخریب بیـهوده و بی‌نقشـه، این دو قطب متضاد دنیـای اسلام را کـه به خاطر جنبهٔ مذهبی خویش، مانع از استقرار فرمانروایی آن‌ها درون ایران به‌شمار مـی‌آمدند، از بین بردارد.[۸۰]

مادر هولاکو سرقویتی بیگی زنی مسیحی بود و همسرش دوقوز خاتون نیز بـه مذهب نسطوری (مسیحی) ایمان داشت.انی کـه در این حمله بـه هلاکو خان کمک مـی‌د یکی اتباع مسلمان مغول بودند کـه خواهان برافتادن اسماعیلیـه بودند و دیگر ارامنـه بودند کـه به علت اختلافات مذهبی با مسلمانان تابع خلفای عباسی مایل بودند کـه هلاکو بغداد را بگیرد و مسلمانان مصر و شام را نیز کـه با عیسویـان صلیبی جهاد مـی‌د شکست داده و اسلام را براندازد. بـه همـین علت درون حمله بـه ایران بسیـاری از لشکر هولاکو از مسیحیـان مغول تشکیل شده بود.[۸۱]

سقوط قلعه‌های اسماعیلیـه

فعالیت فرقه اسماعیلیـه تقریباً مقارن پیدایش سامانیـان شکل گرفت. اوج فعالیت آن‌ها درون عهد سلجوقیـان بود کـه در آن مدت به منظور براندازی حکومت و خلافت مـی‌کوشیدند و از حربهٔ وحشت و ترور و ایجاد ناامنی بـه عنوان وسیله‌ای به منظور ایجاد اغتشاش و هرج و مرج سیـاسی استفاده مـی‌د. قلعه الموت درون رودبار مرکز قدرت رهبران اسماعیلیـه بود و کیـاهای الموت خداوندان الموت خوانده مـی‌شدند. بعد از مرگ حسن صباح اسماعیلیـه با تسخیر، خرید یـا بنای قلعه‌های متعدد دیگر، قدرت خود را افزایش دادند. قتل‌های سیـاسی و ترورهای زیـادی بـه دست اسماعیلیـان انجام مـی‌شد، قتل دو خلیفهٔ عباسی مسترشد (۵۲۹ ه‍. ق) و پسرش راشد (۵۳۲ ه‍. ق) و نیز قتل معین‌الدین وزیر سلجوقی درون سال ۵۲۱ ه‍.ق از جملهٔ این ترورها بود. سلجوقیـان بارها سعی درون محاصرهٔ الموت یـا قلع و قمع اسماعیلیـه د و تقریباً هرگز توفیقی نصیب آن‌ها نشد. درون زمان حمله چنگیز جلال‌الدین حسن خداوند الموت بود او کوشید که تا نسبت بـه چنگیزخان کـه در دنبال محمد خوارزمشاه بـه خراسان مـی‌آمد، اظهار متابعت نماید که تا الموت را از تعرض مغول حفظ کند. ظاهراً درون انجام خواست خود موفق شده بود و قلعه را درون این هنگام از هجوم قوم مغول ایمن نگه داشته بود.[۸۲]

وقتی هلاکوخان بـه سال ۶۵۴ ه‍.ق لشکر مغول بـه ایران آورد، تسخیر قلعه‌های اسماعیلیـه را اولین هدف خود مـی‌شناخت. درون مقابل پیـام هلاکو چاره‌ای جز تسلیم به منظور رکن‌الدین خورشاه آخرین خداوند الموت درون آن زمان نماند چون فکر مقاومت بیـهوده بـه نظر مـی‌رسید. درون هنگام محاصرهٔ قلعه‌های اسماعیلیـه رکن‌الدین، درون تسخیر این قلعه‌ها بـه هلاکو کمک‌هایی نیز کرد اما سرانجام بـه دنبال تسخیر این قلعه‌ها، خود او نیز بـه قتل رسید بدین ترتیب دولت خداوندان الموت بـه پایـان رسید.[۸۳]